4f/ss (83)
مقدمه:
هنر:
حکایت هنر حکایت انسانها است. انسانهای در بند کشیده که تازیانه های بیداد قامتشان را استوارتر و محکم تر کرده است و در تمامی سالهای سراسر ظلم و بیداد و اسارت هنر تنها دریچه برای رساندن پیامهای مظلومانه و مقاومت های سر سختانه آنها بوده است.
هنر نه تجملی و نه اضافی است. بلکه هنر تبلوری از حس زیباشناسی و خلاقیت های انسانی است و در خدمت زندگی قرار گرفته است.
هنر یعنی زیبا شناسی، خداوند عالم را به بهترین وجه و انسان را به زیباترین صورت آفریده است. انسان نیز به دنبال زیبایی است . او زیبایی های محسوس را با حواس خود و زیبایی های معنوی را با ذهن خود درک می کند . تربیت هنری شرایط گرایش کودکان به زیبایی ها و دوری از زشتی ها را فراهم می آورد.
هنر ارتباط با طبیعت است: انسان جزئی از نظام یکپارچه طبیعت است و در طبیعت زندگی می کند. او با استفاده از تمام حواس خود جهان رامشاهده می کند و رنگ و شکل و اندازه و جنس عناصر آن را می شناسد و از زیبایی های ان لذت می برد. و طبیعت را منبع الهام آفرینش های هنری می شناسد.
هنرمندان سرزمین ما از گل خام زیباترین ظروف را می ساختند و با نقوش بسیار ساده نگرانیها و رنجهای زمان خود را به نگرش مردمان امروز می رساندند. آنان با بهره گیری از عناصر خدادادی و نهفته دردل خاک آثاری گرانبها و با ارزش و دقیق بوجود آورده اند و ابداعات آنان در قرن های بعد مورد استفاده اقوام و ملل دیگر قرار گرفت.
سفال- سفالگری
تعریف سفال با پوشش گلی:
یکی از شیوه های تزئین ظروف سفالین در آغاز دوره اسلامی و خصوصاً در سده هاس سوم و چهارم هجری در این شیوه از پوشش گلی یا اسلیپ که معمولاً به رنگ های سفید یا شیری است استفاده می شد.
انواع سفال:
سفال بی لعاب:
به سفالی گفته می شود که فاقد پوشش لعاب باشد. ساخت سفالینه های بی لعاب مقدم بر سفالینه های لعاب دار می باشد و قور سفالینه بی لعاب در کنار سفالینه های لعاب دار در طول تاریخ بعلت کاربرد آن در زندگی روزمره مردم بوده است. سفالینه های بی لعاب معمولاً با گل خمیری به رنگ های نخودی- قرمز- خاکستری- و بیشتر در اشکال کوزه- خمره- آبخوری- کاسه و پیاله- بشقاب و قمقمه ساخته می شوند.
سفال خاکستری یا سفال خاکستری سیاه:
نوعی سفال به رنگ سیاه- خاکستری و بندرت متمایل به زرد یا قرمز براق و درخشان و فلز گونه بسیار محکم و چرخ ساز و در اشکالی بدیع و نو ظهور که همزمان با آغاز عصر آهن و مصادف با ورود اسقرار جوامع آریایی به خلاف ایران در لایه های باستانی نیمه دوم هزاره دوم تا اوایل هزاره اول محوطه های سیلک کاشان- خوروین- قیطریه- حوزه گیلان- حوزه مازندران و خراسان و … ظاهر می گردد و پس از رواجی گسترده در پهنه فلات ایران در حدود سده سوم قبل از میلاد و مقارن تشکیل دولت پارت از رونق می افتد. این سفالینه بیشتر شامل سفالینه های لوله درازی است که از منقار پرندگان نظیر حواصیل و غیره اقتباس شده است. هنرمند سفالگر با ترسیم حرکت منقار بدون اینکه وارد جزئیات شود بیننده را مسحور ناتورالیسم خود می کند.
برخی از اآن ها به رنگ خاکستری و سیاه یک دست هستند. بعضی با خطوط داغداری و زیگزاک و زمانی با خطوط کنده به شکل برگ های زیتون تزئین شده اند.
این تزئینات در بدنه زیر گردن و دسته سفالینه انجام شده است. در پاره ای موارد نقش خورشید و ماه بصورت نیمه برجسته در محل اتصال لوله ها به بدنه یا محل چرخش آنها نقش شده است.. بعضی از باستان شناسان ظهورو تولید سفال خاکستری-سیاه را به اقوام مهاجر جنگجو و اسب سوارآریایی نسبت می دهند و از آن به عنوان یک پدیده فرهنگی در آغاز عصر آهن در آسیای جنوبی نام می برند.
سفال داغ دار:
سفال داغ دار به سفال هایی گفته می شود که سفال گر قبل از آنکه سفال را به کوره ببرد نقوش را با استفاده از مهره های سنگی یا استخوانی و حتی با ناخن بر روی سفال می کشد و پس از پخته شدن سفال اثر این عمل تزئینی که اصطلاحاً داغ نامیده می شود بر روی صفال باقی می ماند. شیوه های داغ کردن کوره از ادوار پیش ازتاریخ تا کنون درمیان سفالگران معمول است.
سفال قرمز:
نوعی سفال قرمز رنگ چرخ ساز گاه منقوش و گاه با نقش کنده که نمونه هایی مشخص آن با شوش دوم از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز می شود.
سفال قرمز رنگ منقوش:
نوعی سفال قرمز رنگ آجری و شتری رنگ و دست ساز و کم مقاومت که غالباً به شکل کاسه و بشقاب در اولین لایه های باستانی محوطه های تپه چشمه علی ری- سیلک تپه شهریار و… و نقاط دیگر متعلق به حدود هزاره پنجم قبل از میلاد دیده می شوند. در این گونه سفال سطح داخلی و بیرونی با طرح های هندسی که در فواصل انها حیواناتی در حال جست وخیز و جنبش می باشند نقاشی شده وهنرمندان این نقوش را با خطوط ساده و بصورت استایلیزه نشان داده اند.
بعضی از باستان شناسان سفال قرمز رنگ منقوش را یک پدیده فرهنگی می دانند و از آن به عنوان تمدن سفال قرمز رنگ منقوش نام می برند. عده ای این گونه سفال را پدیده فنی می دانند که ناشی از جنس خمیر سفال و میزان درجه حرارت کوره است. نظر دوم منطقی تر به نظر می رسد به طور مثال اگر درجه حرارت بالا باشد و در خمیر سفال اکسید آهن وجود داشته باشد و هنگام پختن میزان اکسیژن زیاد باشد سفال به رنگ قرمز در می آید و با کاهش اکسیژن به رنگ تیره و کم شدن حرارت باعث رنگ صورتی می شود.
سفالگری:
هنر یا صنعت ساختن ظروف و اشیاء کلی پخته معمولاً این ظروف و اشیاء اگر بی لعاب باشند سفال ، و اگر با لعاب باشند بر حسب گل و لعابی که در انها به کار رفته بدل چینی می نامند. سفال را از گل نخر یا گل رس می سازند. بدل چینی را از خاک رس معمولی می سازند و روی آن لعاب می دهند. چینی را از خاک چینی می سازند و لعاب می دهند.
به بعضی ظروف سفالی لعاب دار لفظکاشی اطلاق می شود ولی این اصطلاح اساساً متعلق به خشت های لعابدار است.
سفالینه سازی:
طرز ساختن سفالینه ها در همه جا کما بیش یکسان بوده است. نخست گل را ورز می دهند. سپس با دست یا به کمک چرخ سفالگری آنرا به شکل دلخواه در می آرند و بعد از آنکه گل روی چرخ به اصطلاح به شکل آمده با دست خیس آنرا پرداخت می کنند. گاهی نیز با ایجاد طرح های برجسته و خط انداختن آنرا زینت می دهند برای تزئین یا خط انداختن سفالینه ابتدا آنرا نیمه خشک می کنند و سپس با قلم های مخصوص روی آن کار می کنند و اگر بخواهند گرداگرد ظرف را با خطوط منظم هندسی گود بیندازند آنرا با چرخ به گردش در می اورند و به شیوه خراطان قلم را روی آن به کار می برند.
سفالینه را بعد از خشک شدن به دست نقاش می دهند. نقاش یا آنرا رنگ می کند یا نقشه های ساده یا رنگارنگ بر روی آن می اندازد بعد ان را در کوره می گذارند. پس از پخته شدن سفالینه را با بلور مایع یا شیشه مایع با برخی ترکیبات فلزی لعاب می دهند و دوباره به کوره می برند. البته ساده ترین نوع سفال آنست که پس از شکل گرفتن بدون هیچگونه تزئین یا لعابی در کوره پخته شود.
تاریخچه سفالگری:
در همه جا انسان در اوایل عصر نوسنگی ظروف سفالین خود را با الهام از سنگی که مقدم بر ساخت ظروف سفالین است از گل می ساخته است. در بیشتر جاها بعد از هنر بافندگی از کهن ترین و رایج ترین هنرها بوده است.. ساخت اولین اشیای سفالی و ظروف سفالین به حدود 8000 سال قبل از میلاد می رسد. قدیمیترین نمونه های اشیای سفالی در جهان از محوطه های باستانی گنج دره در جنوب هرسین و تپه سراب کرمانشاه و جرمو در کردستان عراق بدست آمده اند.
سفالینه های پیش از تاریخ که در آسیا- اروپا و آمریکا بدست آمده اند از لحاظ باستانشناسی و گاهنگاریاز اهمیت اساسی برخوردار است. در ایران در بین النهرین و آسیای جنوب غربی و دیگر نقاط جهان سفالینه ها یکی از موارد گاهنگاری برای بررسی مسیر تاریخی فرهنگ های پیش از تاریخ به شمار می آید و گاهنگاری ها بر اساس سیر تحول فنی شکل و نقش سفالینه ها که از لایه های باستانی به دست می آیند صورت می گیرد. تا پیش از اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهارم قبل از میلاد تمامی سفالینه های مکشوفه از مناطق باستانی بدون استثناء دست ساز هستند و با حرارت کم(400تا700 درجه) پخته شده و سبک و پوک هستند و ماده چسباننده ( شامپوت) اغلب آنها کاه و سبزی خرد شده است و معمولاً به دو شکل ساده و منقوش ارائه می شده اند.
سفالینه های شوش و سیلک کاشان در آغاز هزاره چهارم قبل از میلاد با چرخ سفالگری ساخته شده اند. در مصر سفالهای چرخ سازی که حدود 4000 سال قبل از میلاد قدمت دارند بدست آمده اند.
در میان سفالینه های باستانی ظروف فثیقی و رودسی و اتروسک را نیز نام باید برد. گلدان ها و ظروف سفالی که بین قرون 3و8 ق م به رنگ های گوناگون بخصوص سرخ و سیاه در یونان ساخته شده سبب تقارن خطوط و اشکال- زیبایی- طرح و شهرت بسیار دارند.
در امپراتوری روم نیز از یک قرن قبل از میلاد تا 4 قرن بعد از میلاد سفالگری رونق داشت. امروزه کارگاه های مشهور سفالگری در اروپا و امریکا بر پاست و موضوعات تجارتی آن ها به نقاط مختلف جهان صادر می شود.
سفالینه های پیش از تاریخ که در مکزیک و جنوب غربی آمریکا بدست آمده است. نمودار آن است که سفالگران پیش از تاریخ دنیای جدید نیز به موازات سفالگران دنیای قدیم دست به ساختن ظروف و اشیاء سفالین زده بوده اند.
انواع رنگ هاو شکل ها و مایه های تزئینی خاص آنها نمودار خلاقیت هنری ساکنان آمریکای باستان و پیش از تاریخ است.
تاریخچه سفالگری در ایران:
اولین نمونه های آثار سفالین ایران در محوطه های باستانی گنج دره در هرسین باختران حدود7300تا6900 ق م ( لایه D-A) و تپه گوران در جنوب شهر باختران 7000تا6500 ق م(لایه S-O) تپه علی کش دهلران 6000ق م ( دوره محمد جعفر) غار هوتو بهشهر و… به دست آمده اند این نمونه ها شامل انواع پیکرک انسانی و حیوانی) قطعات کوچک هندسی شکل، آویزه های لوزی، مثلث، استوانه ای شکل و غیره و نیز ظروف سفالی کوچک به اشکال مختلف مثل پیاله های کم عمق و عمیق کروی شکل و مدور، گلدانهای کوچک، بشقاب ها می شود.که از مشخصه آنها سبک و پوک و ترد بودن آن است همچنین تماماً دست ساز بوده و در حرارت کم بین 300تا700 درجه و در کنار اجاق پخته شده یا در مواردی فقط با حرارت آفتاب شکل گرفته اند.
ظروف سفالینه های اولیه ساده یا منقوش هستند. سفالینه های منقوش این دوره با نقوش هندسی مانند زیکزاک، جناقی،لوزی، خطوط مواج و هاشور که به وسیله گل اخرا یا رنگ سیاه قبل از حرارت نقاشی شده اند. مانند چسباننده این سفالینه ها بیشتر شامل کاه و سبزی خرد شده می باشد به تدریج ساخت و کاربرد سفال در محوطه های یاد شده و هماهنگ با رشد تکنولوژی از نظر نقش و رنگ و سختی و تنوع و بهبود می یابد.
به طور مثال سفالینه بدست امده در تپه سبز دهلران حدود5500 تا 500 ق م با ماده چسباننده شن ساخته شده که در تیجه استحکام بیشتری را موجب شده است و به نظر می رسد که درنوعی کوره پخته شده باشد.
در نقش سفالینه های ادوار بعد پرنده ای چند سر که از میان سرهایش آب به شکل باران فرو می ریزد نماد آیمان است. با آغاز عصر آهن و سپس در دوران تاریخی ایران( ماد تا پایان دوره ساسانی) ساخت سفال در بیشتر نقاط ایران به شیوه سابق به تدریج متروک وطرورف سفالی اهمیت خود را به عنوان یک کالای تجملی از دست می دهد و سفالینه هایی که در این دوره ساخته می شدند از کیفیت هنری چندانی برخوردار نیستند. و تنها نو آوری این دوره ساخت سفال لعاب دار از اواخر دوره اشکانی است. بیشتر ظروف سفالین دوره آشکانی و ساسانی ساده و معمولی هستند و بیشتر مصرف روزمره داشته اند. بعضی از آنها نیز با لعاب فیروزه ای پوشش داده شده اند.
تزئینات سفالینه های پیش از تاریخ:
روش های تزئین سفال:
1. روش کنده کاری: در این روش قبل از پختن سفال، نقوش به وسیله شی روی سطح ظرف حک می شود.
2. نقاشی: در این روش معمولاً سفال قبل از پختن با رنگهای آلی و یا معدنی نقاشی و رنگ آمیزی می شود در این روش تزئین به دو صورت مثبت و منفی انجام می شود در نوع مثبت عناصر نقش رنگ آمیزی و در نوع منفی سطح مورد نظر محل نقش ساده و زمینه رنگ آمیزی می شد.
3. حکاکی: در این روش مانند روش کنده کاری نقش را بر روی ظرف( قبل از پخت) حک می کردند و در این روش حکاکی عمق قسمت های حکاکی شده بیشتر از کنده کاری بر روی سفال است.
4. استامپ: در این روش عناصر نقش را قبلاً بر روی یک قطعه سنگ یا استخوان و یا چوب به صورت حک یا برجسته تهیه و از ان برای تزئین استفاده می کرده اند. در این روش ممکن است استامپ به رنگ آغشته و سپس بر روی سطح مورد نظر زده شده باشد. گاهی نیز در حالی که سفال هنوز خشک نشده استامپ را روی سطح مورد نظر فشار می دادند که در صورت اخیر نقش بصورت گرد یا برجسته ظاهر می گردید.
5. نقاشی و کنده کاری: در این نوع تزئین از هر دو روش استفاده می شود.
6. نقش افزوده: در این روش سطح سفال با خمیر سفال به صورت نقش افزوده تزئین می شد.
7. نقش داغ دار: در این روش ابتدا سطح سفال با لعاب گلی پوشش داده و قبل از آنکه لعاب خشک شود روی انرا با جسمی صاف مالش و صیقل می دادند که قسمت های مالش داده شده از جلا و درخشندگی برخوردار می شد.
انواع لعاب مورد استفاده در سفال:
الف) لعاب گلی غلیظ: ابتدا مقداری گل که ظرف را با ان ساخته بودند در ظرفی بزرگ حل و بعد از آنکه مایع غلیظ به دست می آمد. ظرف را درآن فر می بردند و لعاب تمام سطوح ظرف را می پوشاند و پس از خارج کردن آن سطح ظرف را با محلول گل می پوشانیدند.
ب) لعاب گل رقیق: که در این روش از محلول رقیقتری استفاده می کردند که نتیجه کار ایجاد قشری ظریف و نازک تر از روش قبل بود.
ج) لعاب با دست مربوط: در این روش فقط سطح ظرف را با دست مربوط یا پارچه صاف و هموار می کردند.
د) صیقل دادن: در این روش سطح ظرف را قبل از آنکه کاملاً خشک شود و به وسیله صافی مالش میدادند و از رطوبت موجود سفال برای پر کردن خلل و خرج جدار ظرف استفاده می کردند.
سفال نخودی:
اصطلاحی است برای سفالینه های نخودی رنگ و منقوش که در محوطه های باستانی به دست می آیند. در برخی منابع پژوهش لایه هایباستانی هزاره چهارم قبل از میلاد( شوشو اول-تل باکون طبقه سوم سیلک. طبقه پنجم گیان طبقه اول حصار) معروف این نوع سفال اعلام شده است. لازم به تذکر است که رنگ سفال نه مبین مقطع زمانی و نه مبین یک خصیصه فرهنگی است بلکه رنگ سفال بستگی به میزان درجه حرارت کوره و جنس خمیر سفال دارد و از این نظر ممکن است در هر زمان و مکانی سفال نخودی ساخته شود.
سفال نخودی رنگ منقوش:
نوعی سفال نخودی رنگ منقوش چرخ ساز ظریف و بادوام که نمونه های شاخص آن در شوش اول تل باکون خارس طبقه سوم سیلک طبقه اول حصار و طبقه پنجم تپه کیان نهاوند متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد به دست آمدند. زیباترین نمونه این گونه سفال ها را با جام هایی اشغال می کنند که آکنده از نقوش پرندگان و بزهای کوهی و دیگر حیوانات استیلیزه است و از دیگر ویژگی های این ظروف هماهنگی و تعادل میان شکل و نقش هاست.
سفالینه با تزئین تقلید زین فام:
نوعی سفالینه که به دلیل مشابهت ظاهری با ظروف زرین فام به نام ظروف تقلیدی از زرین فام معروف شده است. این سفالینه پس از آن که با پوشش گلی پوشانده می شد با لعابی رنگین که با اکسید فلزات مختلف ترکیب یافته بود. پوشش می گردید و در نتیجه پر از پخت ظرف دارای درخشندگی خاصی می شد. این درخشندگی تقریباً شبیه درخشندگی ظروف زرین فام یا طلایی می باشد.
نقوش این سفالینه ها معمولاً گل های تزئینی و گاهی توأم با خط کوفی است. تاریخ ساخت این سفالینه ها به قرن سوم و چهارم هجری تعلق داشته و نیشابور و سمرقند را می توان یکی از مراکز ساخت ان دانست.
سفالینه باتزئین زیر لعاب:
یکی از شیوه های سفال به ویژه در سده های سوم و چهارم هجری در مراکز سفال سازی شمال و شمال شرقی ایران. در دوره سلجوقی-خوارزمشاهی-ایلخانی-تیموری تحول تازه ای در ساخت این ظروف پدید امد بدین ترتیب که سفالگران ادوار فوق به جای لعاب سرب از لعاب قلیایی برای پوشش و آرایش سفال استفاده کردند. استفاده از لعاب قلیایی و همچنین خمیر شیشه برای ساخت ظروف سفالگر را قادر می ساخت که تزئینات زیبایی در زیر لعال شفاف بوجود آورد نقاش و تزئین زیر لعاب اغلب با دو رنگ آبی و سیاه انجام می گرفته ولی گاهی رنگ های فیروزه ای- لاجوردی و سبز تیره نیز به آن اضافه می شده است. رایج ترین تزئین به شیوه نقاشی زیر لعاب ظروفی هستند که با رنگ ابی در زمینه سفید نقاشی شده اند و در شهرهای ری و کاشان اراک و مرکز ساخت آنها هستند.
سفالینه با نقوش رنگارنگ بر روی زمینه سفید:
این نوع سفالینه به نامهای ظروف روستایی ظروف ساری و نیز رنگارنگ معروف شده است این سفالینه ها با رنگ های ارغوانی تیره سیاه و قهوه ای تیره از اخرایی و به صورت ورقه ای نازک بر روی زمینه مات و پوشش گل تزئین شده است. محققان مراکز ساخت این سفالینه را نیشابور و حاشیه بحر خزر در سده های سوم و چهارم می دانند.
سفالینه لاجوردی:
نوعی سفالینه که ساخت آن از دوره سلجوقس شروع و در ادوار بعد تداوم می یابد شیوه ساخت و تزئین این سفالیه مشابه سفالینه یک رنگ است با این تفاوت که در آن فقط از رنگ لاجوردی استفاده می شود.
سفالینه لاجوردی مینایی:
نوعی سفالینه که ساخت آن بعد از رکورد سفالینه مینایی و به عنوان جانشین آن در دوره ایلخاتنی در برخی از مراکز سفالگری متداول گردید. شیوه ساخت این نوع سفالینه شکل ساده تری از سفال مینایی است و بعد از آنکه سفال با لعاب لاجوردی پوشش داده می شد بر روی ان نقوشی به رنگ های سفید و قرمز و طلایی شامل نقوش هندسی گل و بوته طوماری و اسلیمی که گاهی به صورت ساده و گاهی برجسته بود نقاشی می شود.
سفالینه با نقوش سیاه بر روی زمینه سفید:
نوعی سفالینه در دوران اسلامی که مهمترین مرکز ساخت ان نیشابور در سده 3و5 هجریه بوده است. در این سفالینه پس از آنکه سفال با پوشش گل پوشانده می شد روی انرا با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره آرایش می کردند سپس روی آنرا با لعاب شفاف سرب می پوشاندند .تزئین این سفالینه ها شامل نقطه چین های مرتب پرندگان گلهای مسبک و از همه مهمتر نوشته های خط کوفی و تحریری و تزئینی است. این نوشته ها شامل دعای خیر- روایات- ضرب المثل و احادیث منسوب به حضرت محمد(ص) و علی(ع) و بزرگان اهل ادب می باشد که سفالگر به عنوان تزئین به کار برده است.
سفالینه یک رنگ:
سفالینه های یک رنگ از متداولترین ظروفی بوده که ساختان در ایران قبل و بعد از اسلام در اغلب مراکز سفالگری رواج داشته است.
استفاده از لعاب یکرنگ برای پوشش آجر و کاشی تقریباً در اواخر هزاره دو و اوایل هزاره اول مورد توجه قرار می گیرد و از دوره های همخامه نشین کاشی لعابدار و ظروف لعابی به تدریج در عرصه هنر سفالگری ظاهر می شود. در دوره پارت و ساسانی سیر تکاملی خود را به سرعت طی کرد و تحول چشم گیری می یابد. در دوران اسلامی نیز ساخت ظروف سفالی با پوشش لعاب یکرنگ و با رنگ های لاجوردی آبی- زرد- قهوه ای- سفید و از همه بیشتر با لعاب ابی ویا فیروزه ای ادامه می یابد.
سفالینه های یک رنگ از نظر تکنیک ساخت و تزئین به انواع زیر تقسیم می شوند:
الف) تکنیک و ساخت:
1. ظروف ساده
2.ظروف قالب زده
3. ظروف نقش کنده
ب) تزئین:
1. ظروف سفید رنگ ساده
2. ظروف سفید رنگ مشبک
3. ظروف سفید رنگ قالب زده با نوشته خط کوفی
4. ظروف رنگ با لعاب لاجوردی پاشیده
5. ظروف یکرنگ با تزئین قالب زده
قیمت: 100 تومان
